Van bollen, ballen, koeken en eieren
In de gemeentewapens van Borculo, Eibergen en Neede herinneren de bollen (Borculo en Neede) of eieren (Eibergen) aan de gemeenschappelijke geschiedenis die deze gemeenten met elkaar tot 1795 deelden. Tot dat jaar maakten de genoemde gemeenten deel uit van de oude heerlijkheid Borculo die eind 1776 gekocht was door stadhouder Willem V. De heren van Borculo uit het huis Borculo, die regeerden tot 1360, voerden een wapen dat drie bollen of koeken vertoonde. Dit wapen werd de basis voor de zegels van de steden Borculo (stadsrecht in 1375) en Eibergen (stadsrechtverlening onbekend, misschien late vijftiende eeuw).

Het wapen van Hendrik III van Borculo In de rijmkroniek van Jan van Heelu over de slag bij Worringen in 1288 in het Rijnland , wordt voor het eerst een beschrijving gegeven van het wapen van de daarin gesneuvelde Hendrik III van Borculo: “… ene baniere van goude, daer waren in drie coken root”. Een oude afbeelding van dat wapen in de aangeduide kleuren is te vinden in de Codex Gelre, ook bekend als de Heraut Gelre of Wapenboek Gelre, een fraai verlucht boek dat dateert uit de laatste decennia van de veertiende eeuw. Men ziet de drie bollen of koeken op het schild en een aanziende helm met vleugels, waarin de bollen of koeken eveneens verwerkt zijn. De wapens van de voormalige gemeenten Borculo, Eibergen en Neede herinneren aan dit oude wapen. Dat geldt voor de bollen of koeken (resp. eieren) en de aanziende helm met vleugels. De Hoge Raad van Adel, verantwoordelijk voor de verlening van wapendiploma’s, kende in 1816 de oorspronkelijke heraldische kleuren van het Borculose wapen uit 1288 niet meer. Toch bevestigde de Hoge Raad van Adel beide wapens.  In het geval van Borculo werd het wapen van de stad Borculo bevestigd.   De gemeente Neede kreeg pas een wapen in1931, dat wel gebaseerd was op de juiste heraldische kleuren.

Stad en gemeente Borculo
De gemeente Borculo voerde een wapen dat sterk gelijkt op het zegel van de stad Borculo. Het tot nu toe oudst bekende zegel dateert uit 1406. Het hangt aan een charter (bezegelde akte op perkament) in het Archief van de Heren van Borculo in het Gelders Archief. Dit zegel vertoont de drie bollen en twee gekruiste haken. Zoals vaker het geval was zijn de helm en de helmtekens later (eerste helft 17e eeuw) toegevoegd.

Het huidige gemeentewapen werd op 20 juli 1816 door de Hoge Raad van Adel bevestigd. Het werd als volgt omschreven: “Van lazuur [heraldische benaming voor de kleur blauw] met twee scheepshaken staande en sautoir en vergezeld van drie ballen twee op zijde en een en pointe, alles van goud”. Van de aanziende (zilveren) helm met als helmtekens de twee haken en drie bollen, werd in 1816 geen melding gemaakt. De haken worden wel verklaard als enterhaken. Zij zouden de scheepvaart op de Berkel verbeelden. Maar deze kreeg pas vanaf de late zestiende eeuw enige betekenis. Er moet dus een andere verklaring gezocht worden die gerelateerd moet worden aan de relatief zelfstandige positie ten opzicht van de stadsheer. Tot de belangrijkste kenmerken van een stad behoren de verdedigbaarheid en de juridische zelfstandigheid ten opzichte van de landsheer. Lange tijd heb ik gemeend dat de haken gestileerde stokwapens zijn, maar dat heb ik inmiddels bijgesteld. In vorm komen ze het meest overeen met ijshaken, die de functie hadden van de stadsgracht ijsvrij te houden, zodat de stad ook in strenge winters verdedigbaar zou zijn. Hier (blog 13 juni 2014, De haken in het Borculose stadswapen) vindt u meer informatie.

Stad en gemeente Eibergen
Ook de gemeente Eibergen werd op 20 juli 1816 door de Hoge Raad van Adel bevestigd in het bezit van het wapen dat echter zeer summier beschreven werd:  “Van lazuur, beladen met drie eyeren van goud”:

De stad Eibergen had een stadszegel, waarin de drie eieren al voorkwamen. Helaas zijn er maar weinig afdrukken van dit stadszegel bewaard gebleven.

Een oud, maar nog bestaand beeld van het stadswapen bevindt zich bovenaan het voormalige Eibergse kerkorgel uit 1708, dat sinds 1959 in de hervormde kerk van Westervoort staat. De eieren in het Eibergse wapen zijn overduidelijk een aanpassing van het wapen van de heer van Borculo aan de spreekwijze “Ei-bergen”: de Borculose bollen werden Eibergse eieren. De schrijfwijze Eibergen komt niet eerder voor dan de 15de eeuw. Het Eibergse stadszegel kan dus hooguit een laatmiddeleeuwse oorsprong hebben, wat de gangbare opvatting van de late stadswording van Eibergen bevestigt. In de overlevering wordt wel een verband gelegd met de drie hoogten of essen in de omgeving van Eibergen. Maar dit moet van de hand gewezen worden, omdat het zegel uitsluitend gebruikt werd door de burgemeesters en gemeenslieden van het stadje. Deze hadden allen maar zeggenschap over het stadje en de buurschap Holterhoek. De rest van het kerspel Eibergen viel rechtstreeks onder het gezag van de heer van Borculo. Vermeldenswaard is nog, dat het Eibergse wapen als één der weinige in Nederland, getooid is met een aanziende (zilveren) helm.

Het wapen van de gemeente Neede
De gemeente Neede heeft pas in 1931 een wapen gekregen. Doordat inmiddels bekend was geworden welke heraldische kleuren het oorspronkelijke Borculose wapen had, kon daarmee in het nieuwe Needse gemeentewapen rekening gehouden worden. Het wapen verwees bovendien naar de bisschop van Münster, die oorspronkelijk leenheer van de heerlijkheid Borculo was. Het wapen bestaat uit een gevierendeeld schild, waarvan de vakken 1 en 4 het wapen van de heer van Borculo, zijnde drie ballen of koeken van “keel” (heraldisch woord voor rood), gevoerd op goud, en in de vakken 2 en 3 het wapen van de bisschop van Münster, zijnde een gouden balk gevoerd op blauw. Overigens week de gekozen kleurstelling voor het Münsterse wapen af van het origineel, namelijk een rode balk op een gouden veld. Dit kwam beter uit. De andere symbolen verwijzen naar de provincie Gelderland.

Vorstbisschop Christoph Bernhard Von Galen en het Borculose wapen Wat de gemeente Neede in 1931 deed, deed vorstbisschop Christoph Berhard von Galen al spoedig na zijn aantreden in Munster in 1650. Hij liet het wapen van de heren van Borculo tot driemaal toe (als de bollen boven de helm rechts meegeteld worden) opnemen in zijn bisschoppelijke wapen en, zoals op de afbeelding hiernaast, en op grensstenen (1659). In het randschrift staan helemaal bovenin de letters ‘H.Z.B’: Herr zu Borkelo.
Von Galen heeft in 1665-1666 en 1672-1674 geprobeerd de heerlijkheid Borculo voor het vorstbisdom Munster terug te winnen. Hij is door zijn krijgshaftig optreden bekend geworden en  onder de naam “Bommenberend”. Mede door zijn toedoen is het Borculose wapen ook prominent aanwezig in de Domkerk van Münster, en met name op het praalgraf van de vorstbisschop in het kooreinde Ook op andere plaatsen in het voormalige vorstbisdom is het Borculose wapen aanwezig in bouwwerken. Overigens bleven de vorstbisschoppen van Munster zich tot de opheffing van het wereldlijke vorstbisdom in 1802 heer van Borculo noemen.

Literatuur

• Ebbenhorst Tengbergen, E.J. van, “Het wapen van de gemeente Borculo”, in:  De gemeentewapens van Achterhoek en Liemers. Jaarboek Achterhoek en Liemers 5 (1982), blz. 27-29.
• Fr. Gorissen, “Jan Maelwael und die Brüder Limburg. Eine Nimweger Künstlerfamilie und die Wende des 14. Jhs.”, in: Bijdragen en Mededelingen “Gelre”, LIV (1954), blz. 180-189.
• Odink, Hendrik, “Het wapen van de gemeente Eibergen”, in: De gemeentewapens van Achterhoek en Liemers. Jaarboek Achterhoek en Liemers 5 (1982), blz. 53-54. Steenbergen, H.J., “Het wapen van de gemeente Neede”, in: De gemeentewapens van Achterhoek en Liemers. Jaarboek Achterhoek en Liemers 5 (1982), blz. 101-103.
• Westfalen. Hefte für Geschichte, Kunst und Volkskunde, 69. Band (Münster, 1991).
• Wikipedia, Wapenboek Gelre, pagina’s met daarop Gelderse wapens en het wapen van de heren van Borculo.