Categoriearchief: Stad Eibergen

archieven, Archieven, Eibergen, gemeenteverslagen, Stad Eibergen, Ter Braak

Notaris(sen) Ter Braak en de geschiedenis van Eibergen

15 november 2014 Stad en Heerlijkheid Borculo

Het beeld Carnaval der Burgers, zoals het stond voor het nu te slopen nieuwe gemeentehuis van Eibergen. Het beeld verwijst naar de titel van een boek van Menno ter Braak.

In het jaarverslag over de toestand van de gemeente Eibergen over 1851 trof ik de volgende passage aan in de paragraaf over het gemeentearchief:

Tot bewaarder van gedenkstukken van geschiedenis en kunst is indertijd benoemd den heer notaris G. ter Braak, wiens pogingen tot opsporing van zoodanige voorwerpen tot dusverre vruchteloos geweest zijn.

Opvallend, want waarom zou een dorp (tot 1795 en wat later stadje) zo’n bewaarder benoemen? Omdat hij genoemd wordt in de paragraaf over het gemeentearchief, zou men allicht kunnen denken aan een archivaris. Dat zou wel heel bijzonder zijn geweest. Dat zijn opsporingspogingen vruchteloos waren gebleven, hoeft dan ook geen verwondering te wekken. De opsomming in het gemeenteverslag over 1851 van de aanwezige archieven en realia geeft geen aanleiding om zo’n ‘bewaarder’ te benoemen voor zo’n kleine plaats, die maar nooit echt als stad beschouwd werd. Zelfs het gemeentebestuur leek in 1851 vergeten te zijn dat Eibergen ooit stad was, want zelfs het stadsarchief wordt niet genoemd:

Het titelblad van het eerste gemeenteverslag van burgemeester Koentz over 1851

Het gemeentearchief is in goeden wel geconserveerden staat en wordt in daartoe opzettelijk vervaardigde kasten, gedeeltelijk in een ruim, droog , kantoor, bewaard. Het bevat al de inkomende stukken vanaf den jare 1811 tot 1835, zoo als die in den tijd door den tegenwoordigen burgemeester bij de aanvaarding zijner functien volgens inventaris is overgenomen, en verder van dat tijdstip af tot op heden – de stukken van vroeger jaren als zijnde minder tot dagelijks gebruik benoodigd, zijn in een groote drooge kast in een ander gemeentegebouw bewaard, in dier voege, dat ze bij elke gelegenheid dat dezelve noodig zijn, aanstonds volgens tijdsorde zijn te vinden.

De stukken spruiten her uit de correspondentie der gemeente vanaf 1811, met de daarbij behoorende copijboeken, notulen der vergaderingen van den raad, verdere registers en justificatoire bescheiden, verder de stukken en correspondentien van het bestuur der gemeente Beltrum toen die gemeente vanaf 1812 tot 1819 (wanneer zij weder met Eibergen vereenigd werd) onder een afzonderlijk bestuur stond[1].

Eenige boekwerken betrekkelijk het administratieve beheer der gemeente, als de oude wetboeken, de geheele nieuwe wetgeving, Schultz, Vaillant Handl. voor den ambt. v.d. Burgerl. Stand, Luttenberg, Bossevain Staatregt, Provinciale reglementen en verslagen, zoo als van H.H. gedeputeerde staten nopens den toestand der provincie over de laatste jaren, van Staring over de afwatering van het Arrondissement Zutphen, en een dito van de Berkel, de Topographische kaart van Gelderland, uitgegeven door het provinciaal bestuur, een dito der wegen en paden, enz. en andere kaarten.
De kadastrale registers en plans der gemeente, met de registers n. 71, beide behoorlijk bewaard in daartoe gemaakte kasten of tafels en blikken bussen.
Id., id. de registers etc. der kadastrale gemeente Beltrum.
De diverse registers en alphabetische lijsten en daarbij behorende stukken der Nationale Militie.
Id., id. betrekkelijk de schutterijen met de algemeene bijzondere rollen.
Eenige staten betrekkelijk den Landstorm.
Het Staatsblad van 1813 tot op heden.
Het Provinciale Blad vanaf 1815 evenzoo tot op heden.
De Nederlandsche Staatscourant vanaf 1814 tot [007] 1852. Eenige jaren zijn defect.
Eenige paketten der vroegere Arnhemsche en later Nijmeegsche provinciale Geldersche Couranten, waarvan de vroegere jaren allen defect.
De registers, staten der tienjarige volkstelling en de Bevolkingsregisters.
De doop- en trouwboeken ende begravingsregisters der verschillende kerkelijke gemeenten van Beltrum, Eibergen en Rekken. Verder de registers der acten van den Burgerlijke Stand vanaf 1811 tot op heden.
De afgehoorde rekeningen der gemeente en derzelver bescheiden vanaf 1810 tot 1850.
Dito, dito der gemeente Beltrum vanaf 1812 tot op 1819.
De gemeentebegrootingen vanaf 1823 tot 1852.
Diverse registers der ontvangst en uitgaaf en eenige staten betrekkelijk de klassificatie der ingezetenen.
Verder armbussen, stembussen, eene maat voor lotelingen der Nationale Militie, kasten enz., enz.

Koentz maakte in het geheel geen melding van het oude stadsarchief, dat vanaf het midden van de 16de eeuw tot 1811 loopt en waarvan u de inventaris hier kunt vinden. Ook in latere verslagen wordt het stadsarchief niet genoemd. Of had notaris Ter Braak dat al onder zich?
Vervolgens was het verslag over de toestand van de gemeente jarenlang beknopt over de archieven en kreeg nooit meer de lengte van het eerste verslag uit 1851. In het gemeenteverslag over 1901 wordt gemeld:

Oude archieven zijn niet aanwezig.[!] Wanneer als daartoe behoorende beschouwd kunnen worden, dan bestaan er nog een 3-tal oude markenboeken, berustende onder het markbestuur van Eibergen.
In het depot der rijksarchieven in Gelderland zijn in bruikleen gedeponeerd:

Markboek van landerijen gelegen in de jurisdictie Beltrum;
Markboek van landerijen gelegen in de jurisdictie Rekken en Eibergen;
Exceptionus spolie at attentaterum door H.J. tenn Grotenn Veldinck tegen B. te Nienhuiss inzake het door de ingezetenen van Eijbergen beletten van turfgraven in de Oude Eijberg[s]che marke aan de bedienden van gen. Veldincks, overgelegd op 6 oct. 1618;
Antwoord van H. en. J. te Grote Veldinck tegen Burgemeester en Raad der stad Eibergen op 13 april 1619.
Dupliek door H. en J. te Groten Veldinck tegen de repliek van die van Eibergen op 28 sept. 1619.

In de gemeenteverslagen werd in het bijzonder gevraagd naar charters, akten op perkament, die meestal op een hoge ouderdom kunnen wijzen. Hoewel in het latere stadsarchief wel enkele charters aanwezig zijn, waren die in de 19^de en vroeg 20^ste eeuw kennelijk niet bekend of in vergetelheid geraakt.

Kennelijk achtte het gemeentebestuur het voor de geschiedenis van Eibergen belangrijk genoeg om een bewaarder van gedenkstukken van geschiedenis en kunst te benoemen.
Dat werd notaris Gerrit Ter Braak (1793-1865). Hij was de overgrootvader van de bekende, in Eibergen geboren schrijver Menno ter Braak (1902-1940), die uit de artsentak van de familie stamt, maar zelf promoveerde op een historisch onderwerp. Wanneer die benoeming heeft plaatsgevonden, heb ik nog niet kunnen ontdekken. Overigens, Leon Hanssen, biograaf van Menno ter Braak, maakt geen melding van de bijzondere functie van de overgrootvader. In het eerste deel van de biografie heeft hij de ‘roots’ van de familie Ter Braak uitvoerig beschreven.[2] In de latere gemeenteverslagen komt notaris Gerrit Ter Braak later niet meer voor als ‘bewaarder’. Als notaris werd hij in 1859 opgevolgd door zijn oudste zoon Gerrit Ernst Hendrik, die tevens advocaat was en plaatsvervangend kantonrechter van Groenlo. In 1857, hij was toen kandidaat-notaris, werd hij door het markbestuur van Olden Eibergen benoemd tot penningmeester van die mark. In 1904 werd hij op zijn beurt als notaris opgevolgd door zijn oudste zoon Gerhard Pieter ter Braak. Deze heeft zich wel weer actief bemoeid met de Eibergse geschiedenis, wat blijkt uit passage in de Gids voor Eibergen en Groenlo uit 1922, waarin melding wordt gemaakt van een oude kaart die notaris Ter Braak eens uit Worms heeft ontvangen.

Deze kaart van Eibergen is getekend door Menno ter Braak. Hij is te vinden in het Museum de Scheper aan de Hagen in Eibergen. Daar is een kamer gewijd aan deze belangrijke plaatsgenoot, die door hen niet echt begrepen werd.

Het zou mooi zijn als er nog eens een keer een archief opdook dat meer inzicht geeft in de bemoeienissen van de notarissen Ter Braak met de geschiedenis van Eibergen.

Naschrift
1. Het Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers is momenteel bezig met de digitalisering van de gemeenteverslagen van de aangesloten gemeenten. Bovenstaande passages zijn ontleend aan de verslagen die door de colleges van B&W moesten worden toegezonden aan de provincie.
2. (31-12-2014). De gemeenteraad van Eibergen benoemde op 24 april 1846 G. ter Braak tot ‘bewaarder der gedenkstukken van geschiedenis of kunst’. (Bron: schrijven burgemeester Koentz aan de districtscommissaris van Zutphen, d.d. 31-8-1847, Gelders Archief, Archief GS 1814-1949, inv.nr. 6623).

Bennie te Vaarwerk

[1] Burgemeester Koentz bevestigt hier, dat Beltrum in 1811 tot de gemeente Eibergen heeft behoord. Het kanton Eibergen bestond vanaf 1811 al wel uit Eibergen én Beltrum.

[2] Léon Hanssen, Want alle verlies is winst. Menno ter Braak 1902-1940. Deel een 1902-1930 (2000)

Belastingheffing, Eibergen, Kerkgeschiedenis, Mattheuskerk, Stad Eibergen, Voogdij Eibergen, voogdij Neede

Hoe Eibergen aan St.-Mattheus kwam

25 september 2014 Stad en Heerlijkheid Borculo

Sluitsteen St.-Mattheus te Eibergen — Sluitsteen in de Oude Mattheus te Eibergen. Hij stelt de kerkpatroon voor: St.-Mattheus, met boek en hellebaard. De steen bevindt zich in het schip in het travee vóór het koor.

Afgelopen zondag, 21 september, vierde r.-k. Eibergen het feest van zijn kerkpatroon, de apostel en evangelist St.-Mattheus. Pastor Karel Donders herinnerde er in zijn preek aan, dat Mattheus ook de patroon is van de kerk van de Protestantse gemeente, die sinds enige jaren de ‘Oude Mattheus’ heet. Daarmee is Mattheus weer patroon van heel Eibergen. De Protestantse kerk was immers tot 1616 een katholieke kerk.
Al heel lang vraag ik mij af waarom de voorouders een gewezen belastingambtenaar tot patroon van hun parochiekerk hebben gekozen. Zijn komst naar Eibergen leidde niet tot andere vereringen dan alleen de offers aan Bacchus op het jaarlijkse feest van de kerkpatroon. Want op of rond 21 september werd vanouds de Eibergse kermis gehouden (en dus niet, wat het woord kerkmis suggereert, op het feest van de kerkwijding: de kerkmis). In de 19de en 20ste eeuw komt Mattheus af en toe voor in de r.-k. doopregisters. Dat is het ook wel.

Hoe kwam Eibergen aan zijn kerkpatroon? Ik denk dat het zeer waarschijnlijk is dat St.-Mattheus altijd kerkpatroon van Eibergen geweest is. Al in de 19de eeuwse literatuur (Tibus, Gründungsgeschichte), wordt een verband gelegd tussen de verering van Mattheus in samenhang met de overbrenging van zijn stoffelijke resten vanuit Ethiopië naar Salerno in Italië. Dat gebeurde in het jaar 1085 op last van paus Gregorius. Daarmee was er natuurlijk nog geen reliek in Eibergen. Bij de grote kerkrestauratie begin jaren 70, kon op grond van archeologische vondsten en interpretaties de oudste kerk ook in de 11de eeuw gedateerd worden. Veel ouder dan 1085 is de kerk van Eibergen zeker niet. In dat jaar wordt melding gemaakt van de aanwezigheid van een Mattheusrelikwie in de nieuwgebouwde Jeruzalemkapel van de Münsterse Überwasserkerk. Die melding maakt het Eibergse kerkpatronaat en de ouderdom daarvan al stukken aannemelijker. Want voor de stichting van een kerk moesten relikwieën van de kerkpatroon aanwezig zijn. Meestal werden deze in het altaargraf gelegd of in een rijk versierd schrijn, zodat het meegedragen kon worden in een processie of in de kerk gemakkelijker vereerd kon worden.

Überwasserkerk in Münster — De Überwasserkerk te Münster lag aan de overkant van het riviertje de Aa, die door deze stad loopt. Vandaar de naam Overwater, Überwasser of Maria Transaqua. De oude kerk te Neede, waarvan alleen de toren en enkele beelden bewaard zijn gebleven, heeft, net als de Münsterse hoofdkerk, dubbele deuren.

Het klooster Überwasser was een adellijk vrouwenstift, dat omstreeks 1040 door een Münsterse bisschop was gesticht. Bij de stichting werden vele goederen meegegeven, om de adellijke dames van een inkomen te voorzien. Tot de oorspronkelijke bezittingen van dit Stift behoorde in onze contreien de Hof te Neede met enkele boerderijen onder Eibergen, waaronder Biezebeek. Het bezit van die (verre) hof leidde tot veel verkeer van goederen en personen, zoals dienstverplichtingen van de hofhorigen in Münster ten bate van het Stift. Überwasser verkreeg inkomsten uit de Hof te Neede, die op St-Mattheusavond (20 september) aan het Stift afgedragen moesten worden. Hierin wordt een aanwijzing gezien dat Neede kerkelijk (even) bij Eibergen behoord heeft. Deze gang van zaken maken aannemelijk dat Eibergen zijn kerkpatroon te danken heeft aan het in de Münsterse Überwasserkerk aanwezig zijn van Mattheusrelieken en het regelmatige verkeer tussen Münster en Neede. De kerk van Neede is door het klooster Überwasser op het terrein van zijn Hof te Neede gesticht. De abdis bezat het patronaatsrecht, d.w.z. het recht om er de pastoor te mogen benoemen. Toen de Heer van Borculo in de 15de eeuw de Hof te Neede in erfpacht wist te krijgen van het Stift Überwasser, wist hij ook meer invloed te krijgen op de pastoorsbenoemingen. Maar pas na de Reformatie in 1616 eigende hij zich de benoemingsrechten in alle kerken van de Heerlijkheid toe. Wie echter de kerk van Eibergen heeft gesticht, is niet bekend. Het kan een lid zijn uit het geslacht Van Borculo, maar er kan ook een rol voor het Stift Vreden zijn, dat vóór 1340 de Hof te Eibergen bezat.

Schildering St.-Mattheus — In de eerste travee van het schip van de Oude Mattheus, tegen de triomfboog, die het koor van het schip scheidt, bevindt zich deze 16de eeuwse schildering van de kerkpatroon. Zijn naam wordt ook vermeld.

In de vroegere parochiekerk herinneren een sluitsteen (zie boven)in het eerste gewelf van het schip en een schildering in het gewelfvlak vóór de triomfboog aan de vroegere kerkpatroon. In de kerk van Hall op de Veluwe, is Mattheus ook afgebeeld in het gewelf vóór de triomfboog (en in de andere gewelven de overige evangelisten). Die kerk was de ‘huiskerk’ van de graven van Bronckhorst als ze op huis Eerbeek vertoefden. Die graven waren tevens heren van Borculo.

In Vreden is een Mattheusrelikwie aanwezig in een gotische reliekenhouder en wordt de naam vermeld op een perkamenten stuk. In 1616 wordt een kanunnikaat vermeld in Vreden. Uit eind zestiende eeuwse kerkenrekeningen van Neede bekend is, dat de kerken van Neede en Eibergen hun kostbaarheden in verband met de onzekere tijden, jarenlang ondergebracht hadden bij de koster van het Stift Vreden. Het zou zomaar kunnen zijn dat deze, toen de Reformatie in de Heerlijkheid Borculo eenmaal een feit was (ook in 1616), de relieken (en andere kerkschatten?) in Vreden achtergebleven zijn.

Gebrandschilderd raam in r.-k. kerk van Eibergen met voorstelling van St.-Mattheus — In de in 1935 ingewijde r.-k. St.-Mattheuskerk is o.a. dit gebrandschilderde raam met een voorstelling van de kerkpatroon te vinden. Het is gemaakt door Jos ten Horn, een glaskunstenaar die veel met architect Sluimer samenwerkte. Mattheus draagt een banderol met de tekst ‘geslachtsregister van Jezus Christus’.

In de in 1935 door architect Sluimer in de stijl van de Delftse School gebouwde nieuwe r.-k. St.-Mattheuskerk , zijn talloze verwijzingen naar de kerkpatroon te vinden: een glas-in-loodraam, waarin de apostel een banderol vasthoudt met het geslachtsregister van Jezus Christus, de tekst op het hoogaltaar (‘Waarlijk, Hij was de Zoon van God’), gebrandschilderde ramen op basis van teksten uit zijn evangelie en, last but not least, het reliëf van de Oostenrijkse kunstenaar Jos Pirkner, dat in 1975 ter gelegenheid van de 40ste verjaardag van de kerkwijding gemaakt werd op de wand achter het hoogaltaar.

Bennie te Vaarwerk

Achterhoek, Bronnen, Kerkgeschiedenis, Stad Eibergen, Voogdij Eibergen, voogdij Geesteren

Nieuwe webpublicatie: Namenlijst en bijdragen nieuwbouw kerkorgel Eibergen in 1708

22 februari 2014 Stad en Heerlijkheid Borculo

Eerste bladzijde uit de lijst met namen en bijdragen aan de nieuwbouw van het orgel in de kerk van Eibergen, 1708 (ECAL, ANHGE, inv.nr. 476)

In 1709 werd in de gereformeerde kerk van Eibergen, thans de Oude Mattheus genoemd naar de vóórreformatorische kerkpatroon, een nieuw orgel geplaatst. Het was het derde orgel, want onder het middendeel van het orgel werd vermeld: ‘Na verwoesting van 2 orgels door vijanden, is dit in deze gemeente gecollecteerd en gezet, a^o. 1708′. Dit bord is niet (meer) aanwezig op het in inmiddels naar Westervoort verplaatste orgel. Het werd gebouwd door de Westfaalse orgelbouwer Joost Derk Jalinck, die o.a. ook orgels bouwde in Gross Burlo (kloosterkerk, 1705), Keulen (Jezuïetenklooster, 1710) en uit 1720 dateert een plan voor een nieuw orgel in de Lochemse kerk. Jalinck was wel van alle religieuze markten thuis, zo blijkt.

Het ‘Jalinck-orgel’ heeft tot 1957 in de kerk van Eibergen gestaan. Daar vond men het toen tijd voor een nieuw orgel, dat voorzien werd van een antieke kast uit Rotterdam. Het oude Eibergse orgel kwam via orgelmaker Willem van Leeuwen (die ook de kast voor het nieuwe orgel te Eibergen geleverd had en het oude orgel in opslag genomen had) terecht in de Hervormde kerk van Westervoort (1965).

Over dit orgel is veel gepubliceerd en op het internet te vinden (publicatie van Peter Molenaar). Kortheidshalve ga ik dus op deze plek niet verder in op de bouwgeschiedenis van het oude Eibergse orgel. Eén aspect wil ik eruit lichten, dat is het feit dat het orgel voorzien werd van het Eibergse stadswapen: drie eieren op een ovaal schild. Het is bekend dat de burgemeesters van het Berkelstadje Eibergen hun officiële stukken zegelden met het stadzegel. Helaas zijn daarvan (voor zo ver mij bekend) geen goede afdrukken bewaard gebleven.

Dan nu de lijst.[1] De lijst bevat de namen van de intekenaren en de door hen toegezegde bedragen. Zij is dus geen opsomming van de inwoners van het kerspel Eibergen. Het aantal inwoners was groter dan op de lijst vermeld wordt. De lijst opent met de intekenaren uit de stad Eibergen en hun bijdragen, soms gezinsgewijs, dan weer individueel. Na predikant, voogd, burgemeesters, gemeenslieden en provisoren worden de burgers opgesomd. Als er door gezinsleden of inwonend personeel werd ingetekend, dan werd ook hun naam genoteerd. Want de bedoeling van de lijst (of ‘boek’, zoals men het zelf noemde), de namen en giften van de geërfden, burgers en huislieden zorgvuldig te registreren ‘tot een altoos duirende gedagtenis’.

In 1708 bestond het kerspel Eibergen uit de stad Eibergen en de buurschappen Haarlo, Olden Eibergen, Hupsel, Mallem en de Holterhoek. Haarlo behoorde tot 1856 nog kerkelijk tot Eibergen. De buurschap Rekken was in 1651 verzelfstandigd onder invloed en mede door toedoen van de uit Vreden toestromende gereformeerden. Ook in Amsterdam werd gecollecteerd voor het Eibergse kerkorgel. Daar werkten en woonden 26 Eibergenaren. Ook katholieke inwoners droegen flink bij, met Christiaen Nij Muller (molenaar Nieuwe Molen in Olden Eibergen) als aanvoerder. Maar ook de beide Olminkhofs, geboekt als Olde Schulte en ‘het regte Hoff de Jonge Schult’, droegen samen 10 gulden bij. Ik denk dat de bijdragen van de katholieken eerder gegeven werd omdat het onderhoud van het kerkgebouw, ook al was het gereformeerd, een zaak van de gezamenlijke geërfden was (gerechtigden in de tot het kerspel Eibergen behorende marken). Daarbij maakte het niet uit of men katholiek was of niet. Trouwens, ook één joodse ingezetene droeg bij.

Het artikel, vooral een bewerkte bronnenpublicatie, is hier (webpublicaties, onderaan) te vinden.

Bennie te Vaarwerk

[1] Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers, Archief Nederlandse Hervormde gemeente Eibergen, inv.nr. 476.

Gemeente Berkelland, Heren van Borculo, Stad Eibergen

Lokale verkiezingen in het achttiende eeuwse Eibergen

4 februari 2014 Stad en Heerlijkheid Borculo

Het wapen van de gemeente Eibergen is rechtstreeks afgeleid van het oudere stadszegel. Alleen was de Hoge Raad van Adel, die het wapen in 1816 verleende, niet meer bekend met de oorspronkelijke kleuren van het wapen van de Heren van Borculo, waarvan het Eibergse wapen afgeleid was: rode bollen resp. eieren op een goudkleurige ondergrond.

De gemeenteraadsverkiezingen zijn weer in aantocht. In Berkelland lijkt het vooralsnog alleen te gaan over het wel of niet mogen beplakken van het hoofdplakbord in Borculo.

Het algemeen kiesrecht, waarbij mannen en vrouwen mochten stemmen, dateert pas uit 1919, toen aan de vrouwen dit recht werd toegekend. In 1917 was al het algemeen kiesrecht voor mannen ingevoerd. De Grondwet van 1848, die van Zwollenaar Thorbecke, maakte het mogelijk dat leden van de Tweede Kamer, de provinciale Staten en Gemeenteraden rechtstreeks werden gekozen door mannen van boven de 23 jaar die een bepaalde belasting betaalden (het zgn. censuskiesrecht).
Democratie is dus een betrekkelijk jong verschijnsel van nog geen eeuw oud, waaraan een lange strijd aan vooraf ging.

Hoe anders het was in de achttiende eeuw, zal ik illustreren aan de hand van de procedure voor de verkiezing van het Eibergse stadsbestuur.

In Eibergen vonden de verkiezingen plaats op St.-Matthias, 24 of (in schrikkeljaren tot aan het eind van de vijftiende eeuw) 25 februari. Ik heb tot nu toe geen goede verklaring kunnen vinden voor die datum. Denkbaar is echter een verband met de wijze waarop St.-Matthias door de apostelen werd uitgekozen om door loting de plaats van de verrader Judas in te nemen. De Eibergse magistraatsverkiezing kregen zo een religieuze achtergrond. Een tweede motief zou kunnen zijn dat februari volgens de Romeinse kalender de laatste maand van het jaar was, en dus tijd van het opmaken van de balans. In de apostelgalerij in de Oude Mattheus neemt Matthias ook de laatste plaats in, maar dat is niet bijzonder. Hij was immers de laatst gearriveerde apostel. Dit gegeven en de wijze van de apostelverkiezing kunnen verklaren waarom de Eibergse magistraatsverkiezing eind februari plaatsvonden. Het waren indirecte verkiezingen voor de vier burgemeesters en de twee gemeenslieden. Het stadje Eibergen, dat in de 17^de en 18^de eeuw uit zo’n 120 huizen bestond, was verdeeld in negen ‘rotten’ of wijken, die elk onder de leiding stond van een rotmeester. Voor de jaarlijkse verkiezing van het stadsbestuur of magistraat kwamen de negen rotten bijeen in de kerk van Eibergen. Elk rot koos bij meerderheid van stemmen een keurgenoot of kiezer, voor de tijd van één jaar. Dat stemrecht was beperkt mannen die het burgerrecht van Eibergen bezaten of dat via hun huwelijk met een Eibergse vrouw verworven hadden.

De deur tussen de voormalige sacristie of garvekamer, na 1616 consistoriekamer, en het kerkkoor. De koster stond voor deze deur tijdens de beraadslagingen over het handhaven of vervangen van de zittende leden van het stadsbestuur.

Die negen keurgenoten of kiezers sloten zich vervolgens op in de garvekamer of consistoriekamer, terwijl de koster buiten voor de deur bleef staan (waarschijnlijk gaat het hier om de deur naar het koor van de kerk), vermoedelijk om te voorkomen dat de burgerij zich nog intensiever met de verkiezingen bemoeide. De negen kiezers bepaalden in de voormalige sacristie het lot van de magistraat: konden burgemeesters en gemeenslieden aanblijven of moesten zij of een individueel lid vervangen worden? Als zij eruit waren maakte de koster het besluit aan de in de kerk aanwezige burgerij bekend. Anders dan in Borculo, waar alleen de Heer besliste over het lot van de magistraat, bleef deze in de Eibergse verkiezingen geheel buiten beeld. Bij de keuze van haar bestuurders was Eibergen dus zelfstandiger dan Borculo.
Burgemeesters en gemeensluiden waren belast met de financiële administratie van de stad. Men vond het toen, geheel in tegenstelling tot nu, van groot belang dat het stadsbestuur in de verkiezingstijd verantwoording aflegde over het financiële beheer. Dat gebeurde op de verkiezingsdag zelf of de dag ervoor ten overstaan van de negen keurgenoten en de negen rotmeesters. Na afloop hiervan deden de rotmeesters elk in hun wijk, verslag van de rekening en de toestand waarin de stad zich bevond. Het zal duidelijk zijn dat de bevindingen in belangrijke mate bijdroegen aan de eventuele herverkiezing van het zittende bestuur. Hoewel dat ook meteen gerelativeerd moet worden, want niet elke burger kwam in gelijke mate voor een magistraatsfunctie in aanmerking. Ook in Eibergen bleef het reservoir van bestuurders vaak beperkt tot enkele meer vermogende en aan elkaar verwante families.
Burgemeesters en gemeenslieden stelden de twee provisoren van de ‘Armenbeurse’ of Provisorie (burgerlijk armenfonds) aan. De provisoren waren financiële verantwoording schuldig aan het stadsbestuur. Dat laatste stelde ook een nachtwaker en een stadsdienaar (bode) aan.

De verkiezingen waren ook een moment om bepaalde zaken af te dwingen. Zo werd op Matthias 1743 besloten voortaan geen rooms-katholieken meer tot het Eibergse burgerschap toe te laten. Een jaar later waren er kennelijk problemen met de betaling van de burgerbelasting. De keurnoten besloten dat alleen nog burgers toegelaten mochten worden die hun belastingen volledig betaald hadden. In 1790 was het tijd om het gebruik van gemeenschapsgelden door het stadsbestuur aan banden te leggen. Voortaan mochten ‘burgemeesteren en gemeensluiden op ’t Stadhuis of in herbergen of elders (…) op rekening van de gemeente niet (…) mogen verteeren.’ Maar op Matthiasdag ‘zal er twee kannen genever op ’t Stadhuis mogen gedronken worden.’

Het drankgebruik is gebleven, het aan banden leggen van bestuurders wanneer er weer eens misstanden uitgebreid aan de kaak gesteld werden, is ook niet nieuw. Wezenlijk anders was dat de stadsbestuurders uit de achttiende eeuw werden afgerekend op het gevoerde (financiële) beheer in de vorm van jaarrekeningen en niet, zoals nu, op verkiezingsprogramma’s of begrotingen. In de lokale financiële huishouding deden begrotingen pas hun intrede na 1795.

Eibergen, 4 februari 2014
Bennie te Vaarwerk

Archieven, Bronnen, Indexproject oud-rechterlijk archief Borculo, Kerkgeschiedenis, Stad Eibergen, voogdij Neede

Nieuwe index oud-rechterlijk archief Heerlijkheid Borculo

29 januari 2014 Stad en Heerlijkheid Borculo

Er is weer een nieuwe index beschikbaar op het oud-rechterlijk archief van de Heerlijkheid Borculo. Het betreft het tweede deel van inventarisnummer 285, aangeduid als ‘285-II’. De volledige omschrijving luidt:

285. Dossiers van civiele procedures voor het landgericht en fragmenten daarvan, 1691.

In 1708 kreeg de kerk van Eibergen een nieuw kerkorgel, waaraan door alle ingezetenen, gereformeerden en katholieken, financieel werd bijgedragen. Bovenin prijkt trots het wapen van de toenmalige stad Eibergen. Het orgel staat thans in de protestantse kerk van Westervoort. (Foto: RCE) — In 1708 kreeg de kerk van Eibergen een nieuw kerkorgel, waaraan door alle ingezetenen, gereformeerden en katholieken, financieel werd bijgedragen. Bovenin prijkt trots het wapen van de toenmalige stad Eibergen. Op de foto staat het orgel nog in de Eibergse kerk. Het orgel staat thans in de protestantse kerk van Westervoort. (Foto: RCE)

Waarschijnlijk is het jaartal gebaseerd op de vonnisdatum of het jongste stuk in het desbetreffende dossier. Feitelijk bevinden er zich (soms veel) oudere stukken tussen. 285-II bevat stukken vanaf 1670 tot en met 1691. Het gehele inventarisnummer 285 bevat drie procesdossiers. De specificatie daarvan is als volgt:

285-1. Nicolaas Bitter, als man en momber van Ida van Hummel, contra burgemeesters en gemeenslieden van Eibergen.
285-2. Stift ter Honnepe contra Frederick Wilhelm graaf tot Limburg en Bronckhorst als erfmarkenrichter voor de buurschap Noordijck (omtrent de hoeve Botterhuijs).
285-3. Arent Nijhuis contra Tonnis Abbinck.

Het origineel is in een slechte materiële toestand en berust bij het Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers. Informeer dus eerst bij de archiefdienst of het ter inzage wordt gegeven.