Het is gelukt om de omvangrijke indexen op de indexpagina te plaatsen. Als het goed is, is die pagina nu volledig bijgewerkt.
De Hofbrug te Borculo was een van de weinige mooie bruggen. De ligging en functie maakte dat ook wel wenselijk.
De pagina met de Berkellandse Berkelbruggen is volledig overgezet en aangepast. Alle bruggen en watermolens (de bekende twee te Borculo en Mallem + de omstreeks 1970 gesloopte Nieuwe Molen in Olden Eibergen, zijn terug te vinden op deze pagina. De volgorde van plaatsing van de bruggen is van west naar oost.
Het eerste blad uit het hofboek met het ‘hofhorich rechtt in Vahrwarck’, dat ca. 1602 in dit protocol werd opgenomen.
Op de Bronnenpagina voor de Stad en Voogdij Eibergen zijn enkele documenten betreffende de Oldeneibergse Hof te Vaarwerk geplaatst. Naast een inleiding en archievenoverzicht zijn dat transcripties van de protocollen of hofboeken van het hofgericht uit de jaren 1602-1652 en 1722-1794. Deze bronnen zijn van groter belang dan alleen voor de familiegeschiedenis.
Plaatje van het Borculose gemeentewapen in het in 1924 door de firma Kofiie-Hag uitgegeven album ‘Nederlandsche gemeentewapens’.
Op de Bredevoortse boekenmarkt vond ik het door de firma Koffie-Hag in 1924 uitgegeven album Nederlandsche gemeentewapens. Daarin was ook een wat merkwaardig plaatje van het gemeentewapen van Borculo afgedrukt, met knoppen aan de uiteinden van de zgn. scheepshaken. Al eerder had ik deze gezien in het in steen uitgehouwen gemeentewapen in het Huis der Provincie van Gelderland, dat in 1954 voltooid werd. Die knoppen horen beslist niet thuis in het Borculose wapen, zoals ik verderop duidelijk zal maken. In een in het zelfde jaar door de tabaksververij Herms Oldenkott en Zoonen uitgegeven wapenalbum, wordt overigens wel het juiste wapen afgebeeld (al valt op de kleur nog wel af te dingen). Sinds enige tijd is het mogelijk een beter beeld van de geschiedenis van het Borculose stadswapen en latere gemeentewapen te krijgen. Het Gelders Archief heeft foto’s van een groot deel van de zegels in het archief van de Heren van Borculo op de website geplaatst. Daaronder ook vier foto’s van afdrukken van het stadszegel van Borculo uit de jaren 1409-1538. Duidelijk herkenbaar op die zegels zijn de drie bollen, die afkomstig zijn uit het wapen van de Heren van Borculo uit de Huizen Van Borculo en Bronckhorst-Borculo. Ook de haken zijn goed herkenbaar en op het zegel uit 1409 duidelijk zonder knoppen. Zoals vaak bij de oudere wapens, wordt aanvankelijk alleen een spits toelopend schild (kenmerkend voor de middeleeuwen) met symbolen afgebeeld. Pas later kwamen daar versieringen omheen.
Wapen van de gemeente Borculo in het ‘Wapen Album’ van de firma Oldenkott (1924).
Zo ook in Borculo, waar het wapen eerst in de eerste helft van de zeventiende eeuw gedekt werd door een gesloten helm met randversieringen.
Op 20 juli 1816 bevestigde de Hoge Raad van Adel de gemeente in het bezit van het wapen.[1] Het werd als volgt omschreven: “Van lazuur [= de heraldische benaming voor de kleur blauw], beladen met twee scheepshaken staande en sautoir [kruiselings] en vergezeld van drie ballen twee op zijde en een en pointe [aan de spits], alles van goud”.
Wapen van Heer Hendrik van Borculo in de Heraut Gelre (ca. 1370). De kleurstelling was al terug te vinden in het Needse gemeentewapen en sinds 2005 ook in het Berkellandse wapen.
Dat het wapen vrijwel identiek is aan het tot dan toe gevoerde stadszegel, lijdt geen twijfel, evenmin dat het voor een groot deel ontleend is aan het wapen van de Heren van Borculo. In de Kroniek van Jan van Heelu werd het wapen van Hendrik III van Borculo, die in 1288 bij de slag bij Worringen als bondgenoot van graaf Reinald I van Gelre sneuvelde, als volgt omschreven: ‘… ene baniere van goude, daer waren in drie coken root’. Het banier van ‘goud’ werd in 1816 een schild van lazuur, terwijl de drie rode ‘ballen’ of bollen in 1816 ‘goud’ werden. Maar de Hoge Raad was in 1816 ook niet bekend met de beschrijving uit 1288.
Meer problemen leveren de ‘scheepshaken’op. Dat de Hoge Raad in 1816 daarbij misschien gedacht heeft aan de Berkelscheepvaart is wel verklaarbaar. Deze speelde sinds de zeventiende eeuw een rol van (enige) betekenis. Maar gelet op de laatmiddeleeuwse oorsprong van het wapen (de momenteel oudst bekende afbeelding van het stadszegel dateert uit 1409) ligt deze verklaring nu echter minder voor de hand, omdat de Berkel tot eind 16de– begin 17de eeuw niet of nauwelijks bevaarbaar was. De eer, over de functie van het riviertje voor de economie voor het eerst grondig nagedacht te hebben, komt toe aan de Lochemse wachtmeester François Ballochi. Die zag eind 16de eeuw het belang van de Berkel als handelsrivier in, gevolgd door de stad Zutphen. Hij moest dus in onderhandelingen treden met het Münsterse bestuur van Borculo. Want de grens tussen ‘Nederland’ en het vorstbisdom Münster lag toen tussen Borculo en Lochem.
Een andere verklaring, namelijk dat de haken bisschopsstaven of kromstaven zouden zijn, moet eveneens van de hand gewezen worden. Hoewel de stad, slot en heerlijkheid al vóór 1376 een Munsters leen waren, was het niet de bisschop, maar zijn leenman, de heer van Borculo, die de stad vrijheden verleende. Dat het wapen dus afgeleid is van diens wapen (de drie bollen) ligt voor de hand. In de “enterhaken” moeten we dan een specifiek Borculo’s element of symbool zien, dat de stadswording en de daarmee samenhangende nieuwe positie ten opzichte van de heer uitdrukken. Een tijdje meende ik er ook een of ander stokwapen in te zien. Maar daar kom ik van terug. Ik ben er van overtuigd dat het ijshaken zijn. Tot in het stadsrecht van Borculo zijn daarvoor aanwijzingen te vinden.
IJshaak (via http://home.vondsten.nl/)
Burgers waren verplicht de stadsgrachten ijsvrij te houden In de stadsrechten Borculo uit 1375, maart die we alleen kennen uit een heropgetkende versie van na de stadsbrand van 1590 heet het in artikel 7 dat de burgers verschillende militaire verplichtingen hadden, o.a. om een ijshaak (‘isshow’) te hebben. Op het niet-nakomen van deze verplichtingen stond een boete. Artikel 7:
‘Welchen sijn wacht, sein isshow, sijn wall offte nicht bouwercket, die sal geldenn 8 penningen; oick welch sein wehr nicht en warde, mach gesatte des gerichtz sall gelden 8 penningen.’
IJshaak van het Waterschap van de Berkel (Collectie Waterschap Rijn en IJssel)
In 1602 wil het stadsbestuur een huisje bij de Geesterense poort bouwen voor de nachtwaker. Dat wordt door het Münsterse bestuur toegestaan mits de burgemeesters het hekwerk op de wal goed onderhouden, het in voorkomende gevallen herstellen en de gracht ijsvrij houden. Het onderhoud van wallen en gracht was niet alleen burgerbelang, maar ook een belang van de stadsheer, wiens kasteel veel kwetsbaarder zou zijn bij verwaarlozing van de verdedigingswerken. En zo is er steeds sprake van wederzijdse afhankelijkheid tussen de heer en zijn stad.
Dat ijsvrij houden had ook nog een andere functie, namelijk bij het water te kunnen in geval van brand, en, wat de waterputten betreft, voortdurend te kunnen beschikken over drinkwater.
IJsvrij houden kasteelgrachten Voor het ijsvrij houden van de kasteelgrachten moesten de inwoners van het schependom Borculo (Dijkhoek) en Heure opdraven. Zij waren vrijgesteld van andere dienstverplichtingen voor de heer. Tussen 1742 en 1771 had de graaf van Flemming, die toen Heer van Borculo was, de kasteelgrachten laten dempen, waardoor de verplichting van de inwoners van het schependom en Heure verviel. Zij kregen toen ‘gewone’ herendiensten opgelegd.
Overigens was de verplichting tot het hebben van een ijshaak niet alleen voorbehouden aan de burgers van Borculo. Ook de burgers van Eibergen (en andere steden) moesten er een hebben. De Eibergenaren moesten bovendien een leren emmer hebben om te gebruiken in geval van brand. Voor Borculo was de verdedigingsfunctie van de grachten van wezenlijk belang. Die waren er in Eibergen niet (meer).
Aanvulling 15 mei 2016:
Het oudste zegel van de stad Borculo bevindt zich aan een oorkonde uit 1409 die in het Gelders Archief bewaard wordt. Op het wapenschild zijn alleen de ijshaken te zien. De ‘Borculose bollen’ ontbreken op het wapenschild. Het is een situatie die enigszins vergelijkbaar is met een negentiende eeuwse tekening van de wapens in de Hofpoort, waarbij in het schild op het wapen van graaf Joost van Limburg Stirum de Borculose bollen en de ijshaken naast elkaar zijn weergegeven. De haken zijn daarmee het meest stadseigen element, de (later toegevoegde) bollen (of koeken) verwijzen naar de stadsrechtverlener.
Het oudst bekende zegel van de stad Borculo uit 1409 (Gelders Archief, Heren van Borculo, inv.nr. 330)
De wapens van graaf Joost van Limburg Stirum en zijn vrouw, Maria von Holstein aan de Hofzijde van de Hofpoort, getekend in november 1867. In het centrale schild de Borculose bollen met daarnaast (mogelijk) de ijshaken (Collectie RCE, Amersfoort).
Bennie te Vaarwerk
[1] Het volgende is deels ontleend aan E.J. Ebbenhorst Tengbergen, ‘Het wapen van de gemeente Borculo’, in: Jaarboek Achterhoek en Liemers 1982. De gemeentewapens, blz. 27-29.
Het wapen van Henricus van Borculo, afgebeeld in de Heraut Gelre. Dit wapen was afgebeeld op een banier dat deze heer van Borculo bij zich droeg als bondgenoot van de graaf van Gelre in de Slag bij Worringen in 1299
Gelderse archiefdiensten, die over een goedgekeurde archiefbewaarplaats beschikken, kunnen in aanmerking komen voor overname van sommige in het Gelders Archief berustende archieven. Dan kun je denken aan de huwelijksbijlagen, de notariële archieven en de oud-rechterlijke archieven van vóór 1811. Dat zijn bovendien veel door stamboomonderzoekers en historici geraadpleegde archieven. Tot maart 1811 vervulden de rechtbanken ten plattelande, waaronder die te Borculo en Lichtenvoorde, ook de functie van notaris. Dus overdrachten van onroerend goed, testamenten, voogdijzaken e.d. kan men in de oud-rechterlijke archieven vinden.
Een andere voorwaarde voor overdracht aan een lokale of regionale archiefdienst is dat de archieven in die staat worden overgenomen waarin ze aangeboden worden. Aan dit laatste ligt een besluit van een vroegere algemeen rijksarchivaris ten grondslag. Dat kun je betreuren, omdat die daarmee een van de grondbeginselen van het archiefbestel in Nederland aan de kant schoof, namelijk dat overgebrachte archieven openbaar zijn en dus aan het publiek ter inzage gegeven moeten kunnen worden. Dé voorwaarde daartoe is de archiefwettelijke verplichting van overheden hun voor blijvende bewaring in aanmerking komende archieven ‘in goede, geordende en toegankelijke staat’ over te brengen naar de archiefbewaarplaats. Het kan niet zo zijn dat in een archiefbewaarplaats bescheiden berusten die, om wat voor reden dan ook, gedurende lange tijd niet toegankelijk zijn. Daarom is het initiatief van het Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers (ECAL) te prijzen om aandacht te vragen voor enkele overgenomen archieven die in een slechte materiële toestand verkeren.
Het ECAL heeft o.a. een aantal oud-rechterlijke archieven van het Gelders Archief overgenomen, waaronder die van de heerlijkheden Borculo en Lichtenvoorde. Vooral het oud-rechterlijk archief van Borculo verkeert voor een niet onaanzienlijk deel in een erbarmelijke materiële toestand. Daardoor kon het in het verleden grotendeels niet door het Gelders Archief ter inzage worden gegeven aan het publiek, en nu ook niet door het Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers. Dat wil er eindelijk werk van maken.
Rijksarchief in Gelderland, nu Gelders Archief. Aanduiding op het omslag van een procesdossier.
Omvang en lotgevallen van het Borculose archief
Bij het oud-rechterlijk archief van Borculo gaat het om een bestand van 50,5 strekkende meter. Het archief is geïnventariseerd door mr. J.P.W.A. Smit. ‘Naar schatting’, schreef hij in 1912, ‘is van dit archief ruim de helft verloren gegaan’ [!] Daaraan zijn de slechte bewaarcondities debet geweest, zoals hij berichtte:[1]
‘Omstreeks het jaar 1733 werd door den secretaris-Iandschrijver G. Vatebender eene nieuwe regeling getroffen. De meeste stukken ouder dan dien datum en de oudere protocollen werden uit de secretarie verwijderd en blijkbaar in eene zeer ongeschikte plaats, naar vermeld eene kamer in de kerk, opgeborgen (Verslagen omtrent ’s Rijks oude archieven 1884, pag. 20). Van daar, dat men later opsomde: papieren, die zoodanig vergaan waren, dat nog slechts gedeelten van regels zichtbaar waren en die zelfs niet konden lijden, dat men ze ter hand nam; andere, die zoodanig door de wormen vernield waren, dat de inhoud onleesbaar was, terwijl de bladen van vele akten reeds hun verband verloren hadden (eenvoudige notitie in een rekenboekje bij de boedel papieren).
Dit oudere gedeelte van het archief werd in het jaar 1884 door den rijksarchivaris op den zolder van het toenmalige stadhuis in onbeschrijfelijken toestand gevonden en door hem naar het depot te Arnhem overgebracht (Verslagen omtrent ’s Rijks oude archieven, ibid.).
Het eerste blad van inventarisnummer 115-2, procesdossier in de zaak tussen Berent toe Nover contra Israël Rothuys, 1651.
De archieven, die na 1733 werden gevormd, bleven met enkele oudere stukken ter secretarie bewaard, waar, ingevolge besluit van den gouverneur der provincie van den 13en April 1817 no 2865/7, 1e afdeeling, in dat jaar van 1 tot 4 Juli een inventaris werd opgemaakt. Eerst later zijn zij naar de arrondissementsrechtbank te Zutphen overgebracht, vanwaar zij in het jaar 1888 door den rijksarchivaris in Gelderland zijn overgenomen (Verslagen omtrent ’s Rijks oude archieven, 1888, pag. 80).
In overeenstemming met de lotgevallen van beide gedeelten was ook de staat van conservatie verschillend. Het oudste gedeelte heeft zwaar van vocht en ongedierte geleden en de volgorde was tot op de enkele stukken volledig verstoord, maar bovendien waren ook fragmenten van vele stukken door het geheele archief verspreid. Naar schatting is van dit archief ruim de helft verloren gegaan.
De stukken van het nieuwere gedeelte hadden niets geleden en zijn in 1817 in aansluiting met de vroegere regeling tegen verder verval behoed.’
De inventaris van Smit werd later aangevuld met een nadere toegang op de tot dan toe wel zeer globaal (voornamelijk op jaar) beschreven procesdossiers. De inventaris en de nadere toegangen zijn te vinden op de website van Stad en Heerlijkheid Borculo. In die webinventaris is ook aangegeven welke inventarisnummers door het Gelders Archief niet meer ter inzage werden gegeven.
De slechte materiële toestand was reden om in 1991 de Stichting Stad en Heerlijkheid Borculo op te richten met als doel het op microfilm zetten van alle ‘Borculose’archieven buiten de regio. Een deel van het archief, met name de beter geconserveerde registers van de Borculose gerichten (de ‘gerichtsprotocollen’), was al eerder door de Mormonen op microfilm gezet. Vrijwilligers van de Stichting Stad en Heerlijkheid Borculo hebben in de jaren ’90 van de vorige eeuw vooral de losse en vaak in slechtere toestand verkerende dossiers op microfilm gezet. Na echter het archief gezien te hebben is de vraag of daadwerkelijk alles verfilmd is, resp. verfilmd kon worden. Sommige delen waren vermoedelijk te slecht. De moederfilms (waarvan eventueel digitale opnamen gemaakt kunnen worden) zijn achtergebleven op het Gelders Archief. De genoemde Stichting beschikt over een kopiefilmbestand, maar deze zijn aan slijtage onderhevig. Opnieuw verfilmen is geen optie meer in dit digitale tijdperk. De moederfilms digitaliseren is een optie, maar niet wenselijk, omdat de kwaliteit te wensen overlaat en ze bovendien zwart-wit zijn.
Mede door de microverfilming werd het mogelijk om de niet meer ter inzage zijnde archieven in te zien en er indexen op te maken. Inmiddels is ruim tweederde van de inventarisnummers van het oud-rechterlijk archief van Borculo voorzien van indexen op namen, data, plaatsen, gebeurtenissen e.d.. Deze indexen zijn via de archiefinventaris toegankelijk via de website.
Schade-inventarisatieformulier bij inventarisnummer 115-2
De werkzaamheden van het Erfgoedcentrum Archiefbeheerder Willem Willemsen is momenteel bezig de afzonderlijke bestanden door te nemen om de materiële toestand zo exact mogelijk te beschrijven. Naar verwachting zal dat karwei in het najaar voltooid worden. Hij doet dat professioneel door gebruik te maken van de schadeatlas van het Nationaal Archief. Hij noteert o.a. het soort schade(schimmel, inktvraat, muizenvraat) en de mate van de schade worden beschreven. Deze arbeidsintensieve methode leidt tot een gedetailleerd beeld van de schade aan de archiefbestanden, waardoor het Erfgoedcentrum t.z.t. betere afwegingen kan maken t.b.v. restauratie, conservering en/of digitalisering en beschikbaarstelling op de studiezaal/internet. Uit de eerste resultaten blijkt al dat sommige door het Gelders Archief niet meer beschikbaar gestelde bestanden toch wel beschikbaar gesteld kunnen worden, maar het omgekeerde komt ook voor. In het najaar zal er veel meer duidelijkheid zijn.
Zulke archieven kun je niet meer ter inzage geven. Restauratie, blad-voor-blad, is noodzakelijk.
1615 – 2015: Borculo 400 jaar Nederlands grondgebied
Restauratie zal waarschijnlijk heel veel geld gaan kosten. Daarom is het te hopen dat er naast gemeentelijke middelen, ook financiële bijdragen komen van inwoners, instellingen en bedrijven uit Berkelland en Oost-Gelre. Volgend jaar, op 20 december 2015, kunnen de voormalige gemeenten Borculo, Neede, Eibergen en Lichtenvoorde herdenken dat zij 400 jaar Nederlands grondgebied zijn. Dat is het gevolg van het vonnis van het Hof van Gelderland op die datum (oude stijl) in 1615 in de strijd tussen graaf Joost van Limburg Stirum en de vorstbisschop van Münster ten gunste van de eerstgenoemde. En wat is nou mooier dan bij die gelegenheid een belangrijk archief te kunnen tonen, dat na 400 jaar eindelijk ook door de inwoners en ongetwijfeld vele andere belangstellenden ingezien kan worden.
Bennie te Vaarwerk
[1] J.P.W.A. Smit, ‘Inventaris der oude rechterlijke archieven van de stad en de heerlijkheid Borculo’, in: Verslagen omtrent ’s Rijks oude archieven, XXXV (1912), blz.233.
Het wapen van de gemeente Eibergen is rechtstreeks afgeleid van het oudere stadszegel. Alleen was de Hoge Raad van Adel, die het wapen in 1816 verleende, niet meer bekend met de oorspronkelijke kleuren van het wapen van de Heren van Borculo, waarvan het Eibergse wapen afgeleid was: rode bollen resp. eieren op een goudkleurige ondergrond.
De gemeenteraadsverkiezingen zijn weer in aantocht. In Berkelland lijkt het vooralsnog alleen te gaan over het wel of niet mogen beplakken van het hoofdplakbord in Borculo.
Het algemeen kiesrecht, waarbij mannen en vrouwen mochten stemmen, dateert pas uit 1919, toen aan de vrouwen dit recht werd toegekend. In 1917 was al het algemeen kiesrecht voor mannen ingevoerd. De Grondwet van 1848, die van Zwollenaar Thorbecke, maakte het mogelijk dat leden van de Tweede Kamer, de provinciale Staten en Gemeenteraden rechtstreeks werden gekozen door mannen van boven de 23 jaar die een bepaalde belasting betaalden (het zgn. censuskiesrecht).
Democratie is dus een betrekkelijk jong verschijnsel van nog geen eeuw oud, waaraan een lange strijd aan vooraf ging.
Hoe anders het was in de achttiende eeuw, zal ik illustreren aan de hand van de procedure voor de verkiezing van het Eibergse stadsbestuur.
In Eibergen vonden de verkiezingen plaats op St.-Matthias, 24 of (in schrikkeljaren tot aan het eind van de vijftiende eeuw) 25 februari. Ik heb tot nu toe geen goede verklaring kunnen vinden voor die datum. Denkbaar is echter een verband met de wijze waarop St.-Matthias door de apostelen werd uitgekozen om door loting de plaats van de verrader Judas in te nemen. De Eibergse magistraatsverkiezing kregen zo een religieuze achtergrond. Een tweede motief zou kunnen zijn dat februari volgens de Romeinse kalender de laatste maand van het jaar was, en dus tijd van het opmaken van de balans. In de apostelgalerij in de Oude Mattheus neemt Matthias ook de laatste plaats in, maar dat is niet bijzonder. Hij was immers de laatst gearriveerde apostel. Dit gegeven en de wijze van de apostelverkiezing kunnen verklaren waarom de Eibergse magistraatsverkiezing eind februari plaatsvonden. Het waren indirecte verkiezingen voor de vier burgemeesters en de twee gemeenslieden. Het stadje Eibergen, dat in de 17de en 18de eeuw uit zo’n 120 huizen bestond, was verdeeld in negen ‘rotten’ of wijken, die elk onder de leiding stond van een rotmeester. Voor de jaarlijkse verkiezing van het stadsbestuur of magistraat kwamen de negen rotten bijeen in de kerk van Eibergen. Elk rot koos bij meerderheid van stemmen een keurgenoot of kiezer, voor de tijd van één jaar. Dat stemrecht was beperkt mannen die het burgerrecht van Eibergen bezaten of dat via hun huwelijk met een Eibergse vrouw verworven hadden.
De deur tussen de voormalige sacristie of garvekamer, na 1616 consistoriekamer, en het kerkkoor. De koster stond voor deze deur tijdens de beraadslagingen over het handhaven of vervangen van de zittende leden van het stadsbestuur.
Die negen keurgenoten of kiezers sloten zich vervolgens op in de garvekamer of consistoriekamer, terwijl de koster buiten voor de deur bleef staan (waarschijnlijk gaat het hier om de deur naar het koor van de kerk), vermoedelijk om te voorkomen dat de burgerij zich nog intensiever met de verkiezingen bemoeide. De negen kiezers bepaalden in de voormalige sacristie het lot van de magistraat: konden burgemeesters en gemeenslieden aanblijven of moesten zij of een individueel lid vervangen worden? Als zij eruit waren maakte de koster het besluit aan de in de kerk aanwezige burgerij bekend. Anders dan in Borculo, waar alleen de Heer besliste over het lot van de magistraat, bleef deze in de Eibergse verkiezingen geheel buiten beeld. Bij de keuze van haar bestuurders was Eibergen dus zelfstandiger dan Borculo.
Burgemeesters en gemeensluiden waren belast met de financiële administratie van de stad. Men vond het toen, geheel in tegenstelling tot nu, van groot belang dat het stadsbestuur in de verkiezingstijd verantwoording aflegde over het financiële beheer. Dat gebeurde op de verkiezingsdag zelf of de dag ervoor ten overstaan van de negen keurgenoten en de negen rotmeesters. Na afloop hiervan deden de rotmeesters elk in hun wijk, verslag van de rekening en de toestand waarin de stad zich bevond. Het zal duidelijk zijn dat de bevindingen in belangrijke mate bijdroegen aan de eventuele herverkiezing van het zittende bestuur. Hoewel dat ook meteen gerelativeerd moet worden, want niet elke burger kwam in gelijke mate voor een magistraatsfunctie in aanmerking. Ook in Eibergen bleef het reservoir van bestuurders vaak beperkt tot enkele meer vermogende en aan elkaar verwante families.
Burgemeesters en gemeenslieden stelden de twee provisoren van de ‘Armenbeurse’ of Provisorie (burgerlijk armenfonds) aan. De provisoren waren financiële verantwoording schuldig aan het stadsbestuur. Dat laatste stelde ook een nachtwaker en een stadsdienaar (bode) aan.
De verkiezingen waren ook een moment om bepaalde zaken af te dwingen. Zo werd op Matthias 1743 besloten voortaan geen rooms-katholieken meer tot het Eibergse burgerschap toe te laten. Een jaar later waren er kennelijk problemen met de betaling van de burgerbelasting. De keurnoten besloten dat alleen nog burgers toegelaten mochten worden die hun belastingen volledig betaald hadden. In 1790 was het tijd om het gebruik van gemeenschapsgelden door het stadsbestuur aan banden te leggen. Voortaan mochten ‘burgemeesteren en gemeensluiden op ’t Stadhuis of in herbergen of elders (…) op rekening van de gemeente niet (…) mogen verteeren.’ Maar op Matthiasdag ‘zal er twee kannen genever op ’t Stadhuis mogen gedronken worden.’
Het drankgebruik is gebleven, het aan banden leggen van bestuurders wanneer er weer eens misstanden uitgebreid aan de kaak gesteld werden, is ook niet nieuw. Wezenlijk anders was dat de stadsbestuurders uit de achttiende eeuw werden afgerekend op het gevoerde (financiële) beheer in de vorm van jaarrekeningen en niet, zoals nu, op verkiezingsprogramma’s of begrotingen. In de lokale financiële huishouding deden begrotingen pas hun intrede na 1795.
Kasteel Borculo in 1743. De noordoostzijde is al nagenoeg geheel vervallen. Na het min of meer gedwongen vertrek van de Van Limburg Stirums werd het kasteel niet meer adellijk bewoond.
Het is in de Oostnederlandse context een betrekkelijk uniek gegeven dat er enkele zestiende eeuwse boedelinventarissen bewaard gebleven zijn van adellijke huizen. En dan nog wel van drie adellijke huizen in de heerlijkheid Borculo en twee behorend tot de graafschap Bronckhorst. Het betreft de huizen Borculo, Aamschot, Lichtenvoorde, Bronckhorst en Eerbeek. Gemeenschappelijke noemer was dat de huizen aan dezelfde eigenaar behoorden, nl. de graaf van Bronckhorst, die tevens heer van Borculo was. De boedelinventarissen zijn getranscribeerd (overgezet in modern schrift) en te vinden op de pagina over de Borculose kwestie in documenten.
De boedelinventarissen bevatten een opsomming van het op de vijf huizen aanwezige roerend goed en van de schulden van de op 5 oktober 1553 op het huis Eerbeek aan de ‘sweetsieckte’ overleden laatste heer van Borculo uit het huis Bronckhorst, graaf Joost van Bronckhorst. De lijsten blinken uit door de details die een goed inzicht geven in het leven van één van de belangrijkste adellijke families in Oost-Nederland in het midden van de zestiende eeuw. Maar minstens even belangrijk is de beschrijving voor de bouwgeschiedenis van de verschillende huizen, want de inventarisatie van de roerende goederen van de graaf en gravin geschiedde per huis en per vertrek. Daardoor wordt het voor het eerst in de geschiedenis mogelijk een indruk te krijgen van de gebouwencomplexen te Borculo, Lichtenvoorde, Bronckhorst en Eerbeek. De beschrijvingen maken het mogelijk een rangorde aan te brengen in de kastelen. Qua omvang scoort Borculo het hoogst, Lichtenvoorde het kleinst. Dat laatste lijkt in het midden van de zestiende eeuw niet meer dan een jachtslot te zijn geweest.
Na het kinderloos overlijden van graaf Joost in 1553 (de titel ‘graaf’ had hij
omstreeks 1530 aangenomen en heeft alleen betrekking op Bronckhorst) kwamen
Borculose bezittingen in zwaar weer terecht. De Heerlijkheid Borculo was een leen van de vorstbisschop van Münster. Bovendien kon Borculo, volgens Münster, alleen in de mannelijke lijn vererven. Hoewel graaf Joost een testament had, heeft hij verzuimd daarin de naam van een erfgenaam te vermelden. De leenheer trok vervolgens het manleen Borculo aan zich. De gravin-weduwe, Maria von Hoya
(ook wel Von der Hoya und Broickhausen genoemd), kreeg het vruchtgebruik van de heerlijkheid voor de duur van haar leven. In de bronnen uit die tijd kun je haar tegenkomen als de ‘lijftuchtersche’, de ’tuchtersche’ en/of ‘regentesse’. Maria von Hoya overleed in 1579, waarna Münster het bestuur over de heerlijkheid aan zich trok en twee partijen, te weten de graaf van Diepholt en graaf Joost van Limburg-Stirum, probeerden hun erfrechten geldend te maken.
De poort van kasteel Bronckhorst in 1743.
Graaf Joost had een gigantisch bezit nagelaten, daaronder het graafschap Bronckhorst, de heerlijkheid Borculo (met het ambt Lichtenvoorde) en vijf kastelen: Bronckhorst met Eerbeek, Borculo met Aamschot en Lichtenvoorde.
Op 13 januari 1554 verscheen de gravin-weduwe in hoogsteigen persoon voor notaris Theodorus van Kernebeek van Vreden en verzocht hem een inventaris te maken van de inboedel van de genoemde huizen en kastelen. Met de getuigen Wolter de Rode van Heeckeren, richter van Borculo, Johannes Haecke, secretaris van Hoya, Tilman van Raisfelt, rentmeester en Wilhelmus van Ee of Ede, korenschrijver te Borculo, werden de kastelen bezocht en vertrek voor vertrek opgenomen waaruit de boedel bestond.
De boedellijsten geven veel informatie over de kleding, sieraden, meubilair en inrichting van de huizen. Daardoor wordt het mogelijk een goed beeld te krijgen van de verschijning van de laatste graaf en gravin uit het Huis Bronckhorst. Momenteel is re-enactment in de mode. Wellicht is er een Borculose of andere toneelgroep te vinden die hiermee iets kan doen.
