Categoriearchief: Archieven

‘Borculose’ boerderijen in een inkomstenregister van het Ambt Ahaus uit 1551-1552

Indertijd (1983) een geruchtmakend boek
Indertijd (1983) een geruchtmakend boek

Iedereen die zich met geschiedenis van boerderijen in de Achterhoek en Twente bezighoudt, wordt vroeg of laat geconfronteerd met hofhorigheid, een vorm van persoonlijke onvrijheid en gebondenheid aan grond en erf.
Hofhorigheid hoeft niet steeds zo negatief te zijn als het (in theorie) was. Kijk naar de Winterswijkse scholtengoederen, welks bewoners zich in vroegere generaties aan de onvrijheid ontworsteld hebben en van hun hofhorige goederen grote boerderijen hebben weten te maken. In studies naar de horigheid heeft lange tijd het accent gelegen op het juridische aspect: de persoonlijke onvrijheid en de grondgebondenheid. En zo kwam al snel de Hof te Lohn (Stadtlon) in beeld, als hoofdhof voor alle in het voormalige Münsterse deel van Oost-Gelderland gelegen hofhorige goederen. Bij geschillen over de interpretatie van lokale hofrechten (Miste/Ahof en Eibergen/Vaarwerk) kon men in hoger beroep gaan bij de Hof te Lohn. De lokale hofrechten waren meestal afgeleid van het moederhofrecht van Lohn.  In Winterswijk, dat ooit deel uitmaakte van het Münsterse ambt of heerlijkheid Bredevoort, was die relatie nog tot in de achttiende eeuw aanwezig. Voor het gebied van de heerlijkheid Borculo was dat toch anders. De daar aanwezige scholtengoederen hebben nooit de ontwikkeling doorgemaakt die voor Winterswijk zo kenmerkend werd en nog steeds is. De aandacht voor ‘Lohn’ was er duidelijk minder, hoewel in de oude literatuur gesuggereerd werd dat de heerlijkheid Borculo een afsplitsing van de graafschap Lohn was. Die aandacht was ook minder omdat in de heerlijkheid Borculo de hofhorigheid na 1616, toen het gebied onder Gelderse souvereiniteit kwam te staan, geen rol van betekenis meer leek te spelen.

Lange tijd bepaalde dit boek ook het beeld over de horigheid in Oost-Gelderland.
Lange tijd bepaalde dit boek ook het beeld over de horigheid in Oost-Gelderland.

Bronnen, die onlangs door het Landesarchiv Nordrhein-Westfalen, Abteilung Westfalen (het voormalige Staatsarchiv Münster) op zijn website zijn geplaatst, nodigen uit tot een herziening van de betekenis van de graafschap/het huis en de hof te Lohn voor de Achterhoek.
Al eerder was mij opgevallen dat de Hof te Groenlo, die in de verkoopakte van 1236 al wordt genoemd, in de 16de eeuw nog voorkomt in inkomstenregisters van het Münsterse ambt of heerlijkheid Ahaus. Nu blijkt dat ook te gelden voor tientallen, met name in het kerspel Groenlo gelegen goederen, die lasten moesten afdragen aan dat ambt Ahaus. Dit ambt is door de vorstbisschoppen van Münster in de 15de en 16de eeuw gevormd door samenvoeging van de ambten of districten Ahaus (met de heerlijkheid Ahaus en de kerspelen Alstätte, Vreden en Wüllen) en Up dem Braem (Borken, Lohn (Stadtlohn en Südlohn), Ramsdorf, Velen, Borken e.a.).  De heerlijkheid Ahaus was in 1406 definitief Münsters geworden, terwijl de graafschap Lohn al in 1316 door verkoop in handen van de bisschop van Münster was gekomen. Daartoe behoorde toen ook nog de burcht Bredevoort.

Met dit boek van Paul Aalbers begon in Oost-Gelderland de herontdekking van de horigheid en de strijd die tot diep in de 19de eeuw gevoerd moest worden om de laatste feodale restanten op te ruimen.
Met dit boek van Paul Aalbers begon in Oost-Gelderland de herontdekking van de horigheid en de strijd die tot diep in de 19de eeuw gevoerd moest worden om de laatste feodale restanten op te ruimen.

Zoals op veel plaatsen werden in de late Middeleeuwen door lokale en regionale heren pogingen ondernomen de oude hoven te ontbinden en de ertoe behorende hofhorige hoeven in pachtgoederen om te zetten, omdat dit profijtelijker was. Soms bleven mengvormen bestaan waarin naast de nieuwe pachtvormen ook hofhorige verhoudingen, compleet met hofrechten bleven bestaan, zoals in Bredevoort, Eibergen en de hofrechtspraak onder respectievelijk de abdis en het kapittel van het Stift Vreden. Die nieuwe verhoudingen weerspiegelden zich in de rekeningen van het ambt Ahaus uit 1551 en 1552. Daarin vinden we dan ook de lasten vermeld van vele goederen die nu de pacht, tiende of wat voor een last dan ook, af moesten dragen aan het ambt Ahaus, waarvan de vorstbisschop van Münster de landsheer was. Voor zover goederen hofhorig bleven vindt men de daarop betrekking hebbende aspecten terug in de hofprotocollen van Lohn, Bredevoort, Vaarwerk e.a..
In de ‘Hovesrolle von Ahaus, Lon, 1551, 1552’, zoals het inkomstenregister van het Ambt Ahaus in het origineel wordt genoemd, komen de navolgende, nu in Nederland gelegen goederen voor:

Pachtgoederen:
Geesteren: Werninck;
Neede: Thijebrinck, Bulstenbroick

Schepeltienden (‘schaptende’) moesten geleverd worden op Cathedra Petri (22 februari) door goederen gelegen te:
Hupsel (Hupstell): Brunynck, Wassynck (mogelijk wordt hier Wassink in Vragender bedoeld);
Avest (de buurschap niet als zodanig genoemd): to Ahuiss (Nahuis, Noasman);
Lintvelde (de buurschap niet als zodanig genoemd): Nijenhuiss;
Beltrum (de buurschap niet als zodanig genoemd): Hassinck, Segelinck, Wrackynck, Rotmerdynck, Gebbynck, Elfferdynck, Hemynck, Schurynck, Kuelynck, Wolterdynck, Heyrdynck;
Onder Groenlo: Everssloe, de Begijnen bynnen Grolle, dat Hertebroick;
Zwolle (buurschap niet als zodanig genoemd): Gelynck, Krukenstoll, Hemsynck (?), Wyssinck, Wycherdinck, Gaspenfelt (Lievelde?), dan nog Rybbertinck, Sijbertinck, dat andere Sijbertinck, Manschotte (Harreveld), Huninck;
Wenterschwick: Meerdinck, Wysskamp, Nijenhuiss, Boddellinck, Mentinck, Koninck, Bregessfelt (?), Honnessch, Gosenschott (?), Ikynck, Ruwenhorst, Polwich, Boesynck, Kelwick, Hemkynck;
Recken: Beckerinck (Bekkink), Poppinck, Buttesshuiss (Bots/Butz), Oisterbroick.
Dan volgen enkele goederen onder Vreden.
Werninck in Geysteren moest op Michaelis 1 pachtzwijn leveren.

Uit de opsomming van de uitgaven blijkt dat deze inkomsten de ‘Marhulser- und Buddenthendenn umb Grolle, Wenterschwick und Vreden’ genoemd werden. Volgens een aangehecht 18de of 19de eeuws afschrift gaat het om ‘de renthe, pechte, theende des hoves to Loen’. In totaal droegen daar 54 (volgens de daadwerkelijke opsomming echter 63) erven in  de kerspelen Groenlo, Winterswijk, Vreden en Eibergen (niet als zodanig genoemd) aan bij.
Veel goederen komen vanaf 1580 voor in de rekening van de heerlijkheid (of Münsters ambt) Borculo. Het laatste woord is er zeker niet over gezegd.

Bennie te Vaarwerk

Nieuwe indexen oud-rechterlijk archief Heerlijkheid Borculo

Erve Garver of Garverdinck in Haarlo. Eén van de mooiste oude erven ter plaatse. Ooit was het omgeven door een gracht.
Erve Garver of Garverdinck in Haarlo. Eén van de mooiste oude erven ter plaatse. Ooit was het omgeven door een gracht.

Vanavond zijn twee nieuwe indexen op het oud-rechterlijk archief van de Heerlijkheid Borculo op de website geplaatst. Het betreft indexen op de volgende inventarisnummers:

286. Dossiers van civiele procedures voor het landgericht en fragmenten daarvan,1692-1693 [aangetroffen jaren: 1634-1693]. Specificatie:

286.1: Welmer Francken en Jan Ruhoff contra Gerrit Cuyper, 1692;
286.2: Jan van Boeckholt, als curator van de desolate boedel van de weduwe van Peter Greven contra Wigbold de Rode van Heeckeren, heer van Ruurlo, 1693;
286.3: Margaretha Gerverdinck, weduwe Olmius, contra Henrick Colkman en Derck Gijginck

287-I. Dossiers van civiele procedures voor het landgericht en fragmenten daarvan,1694 [1680-1692]. Specificatie:
287.1: Bernard Adriaen ter Borgh, schout en secretaris te Buren, nomine uxoris, contra dr. Everhardt Bouwer, oud-burgemeester te Deventer, 1694.

Nieuwe indexen oud-rechterlijk archief Stad Borculo

Het stadswapen van Borculo in de sluitsteen van het Brandspuitenhuis te Borculo.
Het stadswapen van Borculo in de sluitsteen van het Brandspuitenhuis te Borculo.

Vanavond zijn twee nieuwe indexen op het oud-rechterlijk archief van de Stad Borculo op de website geplaatst. Het betreft indexen op de volgende inventarisnummers:

92. Stadsgerichtsignaat (protocol van rechtspraak in civiele zaken, 1692-1697.
93. Stadsgerichtsignaat (protocol van rechtspraak in civiele zaken, 1697-1704.

Erfnamen en gerechtigden in de mark van Mallem, 1859-1909

Tussen de bomen het oude Mallemse gewaarde erve Roossink. Oorspronkelijk een goed van het Stift Vreden, rond 1600 een bezit van de Provisorie van de Stad Eibergen, en in het midden van de 19de eeuw door de burgerlijke gemeente overgedaan aan de Hervormde Diaconie van Eibergen. Op de achtergrond de Watertoren midden op de Mallemse Es. Linksachter het erve Slotman, dat in het markenboek nog als keuter wordt betiteld. Er voorlangs loopt de N18 of Twenteroute.
Tussen de bomen het oude Mallemse gewaarde erve Roossink. Oorspronkelijk een goed van het Stift Vreden, rond 1600 een bezit van de Provisorie van de Stad Eibergen, en in het midden van de 19de eeuw door de burgerlijke gemeente overgedaan aan de Hervormde Diaconie van Eibergen. Op de achtergrond de Watertoren midden op de Mallemse Es. Linksachter het erve Slotman, dat in het markenboek nog als keuter wordt betiteld. Er voorlangs loopt de N18 of Twenteroute.

In het archief van de mark van Mallem, berustend in het Gelders Archief te Arnhem[1], bevindt zich een in 1909 of later opgemaakte lijst van boerderij- of erfnamen met de bijbehorende eigenaren of gerechtigden in de mark van Mallem. De lijst is in bewerkte vorm, maar wel volledig weergegeven, te vinden op de webpagina Borculose sprokkels (rubriek XII). De opsteller heeft geen onderscheid meer gemaakt tussen gewaarde erven (volle erven of geërfden), halve erven en keuters. Naast de (soms in tijd veranderende) boerderijnaam vindt men er dus de namen van bijbehorende eigenaren en ziet men welke verschuivingen in het eigendom al of niet hebben plaatsgehad. Het betreft de eigendomssituaties in 1859, 1878 en 1909.

Deze bronbewerking maakt deel uit van een omvangrijker project met betrekking tot de geschiedenis van de mark en buurschap van Mallem. Ergens in het voorjaar hoop ik een transcriptie van het markenboek van Mallem op mijn website te plaatsen.

Eibergen, 2 februari/Maria Lichtmis 2014
Bennie te Vaarwerk


[1] Gelders Archief, Marken (0366), Mark van Eibergen, doos 93. Het markenarchief wordt momenteel (winter 2014) bewerkt en niet ter inzage gegeven.

Nieuwe index oud-rechterlijk archief Heerlijkheid Borculo

Er is weer een nieuwe index beschikbaar op het oud-rechterlijk archief van de Heerlijkheid Borculo. Het betreft het tweede deel van inventarisnummer 285, aangeduid als ‘285-II’. De volledige omschrijving luidt:

285. Dossiers van civiele procedures voor het landgericht en fragmenten daarvan, 1691.

In 1708 kreeg de kerk van Eibergen een nieuw kerkorgel, waaraan door alle ingezetenen, gereformeerden en katholieken, financieel werd bijgedragen. Bovenin prijkt trots het wapen van de toenmalige stad Eibergen. Het orgel staat thans in de protestantse kerk van Westervoort. (Foto: RCE)
In 1708 kreeg de kerk van Eibergen een nieuw kerkorgel, waaraan door alle ingezetenen, gereformeerden en katholieken, financieel werd bijgedragen. Bovenin prijkt trots het wapen van de toenmalige stad Eibergen. Op de foto staat het orgel nog in de Eibergse kerk. Het orgel staat thans in de protestantse kerk van Westervoort. (Foto: RCE)

Waarschijnlijk is het jaartal gebaseerd op de vonnisdatum of het jongste stuk in het desbetreffende dossier. Feitelijk bevinden er zich (soms veel) oudere stukken tussen. 285-II bevat stukken vanaf 1670 tot en met 1691. Het gehele inventarisnummer 285 bevat drie procesdossiers. De specificatie daarvan is als volgt:

285-1. Nicolaas Bitter, als man en momber van Ida van Hummel, contra burgemeesters en gemeenslieden van Eibergen.
285-2. Stift ter Honnepe contra Frederick Wilhelm graaf tot Limburg en Bronckhorst als erfmarkenrichter voor de buurschap Noordijck (omtrent de hoeve Botterhuijs).
285-3. Arent Nijhuis contra Tonnis Abbinck.

Het origineel is in een slechte materiële toestand en berust bij het Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers. Informeer dus eerst bij de archiefdienst of het ter inzage wordt gegeven.