Archiefonderzoek | Geschiedenis Stad en Heerlijkheid Borculo

Enkele keren per jaar ga ik in het Nationaal Archief onderzoek doen. Ik doe dat al sinds de jaren ’80 van de vorige eeuw. Maar toen was het een totaal andere beleving: je was druk met het opzoeken, aanvragen, wachten op de stukken en vervolgens met het lezen, maken van excerpten of transcripties. Soms liet je kopieën maken. Doodmoe ging je naar huis.

Het Binnenhof in Den Haag. Hier ondertekende Prins Willem V op 27 december 1776 de koopakte van stad en heerlijkheid Borculo.

Nu is alles anders (behalve de vermoeidheid). Thuis doe je de voorbereidingen tot en met het aanvragen van de stukken. In het archief, waar strenge beveiligingsmaatregelen van kracht zijn, liggen de aangevraagde stukken dan klaar en kun je aan de slag. Ik lees de stukken ter plekke nauwelijks meer, maar maak des te meer foto’s. Het bezoek is vooral productiedraaien geworden. Thuis ga ik aan het werk en kan de gefotografeerde stukken beter bestuderen. Het mooiste is dat je nog originele stukken in handen krijgt. In die zin hoop ik dat archiefdiensten nooit de deuren helemaal zullen sluiten voor fysiek bezoek. Je moet er toch ook niet aan denken dat je alleen de Nachtwacht ziet vanachter je laptop. Bovendien, de historische sensatie zit hem toch in het in eventjes handen hebben van het originele stuk in al zijn schoonheid, onvolmaaktheid, gebreken en zelfs de geur. De band met de tijd zie je alleen in het origineel. Dat mocht ik ook nu weer ervaren. In de onder volgende fotocollage laat ik enkele documenten zien.

Handtekening en zegel van Prins Willem V onderv het koopcontract van de heerlijkheden Borculo en Lichtenvoorde en de havezate Marhulzen, 27 december 1776 (Nationaal Archief, Nassause Domeinraad, inv.nr. 2059)

Charter (=akte op perkament), uitgegeven door het stadsbestuur van Borculo, waarin de stad, de jurisdictie, het kasteel en de inboedel worden overgedragen aan de nieuwe heer van Borculo, Prins Willem V van Oranje en Nassau, 20 januari 1777. Het is het grootste charter dat ik ken van de stad Borculo. Het op perkament geschreven stuk is opgevouwen, waardoor het alleen met hulpstukken een beetje vlak te krijgen is. Het is voorzien van het aangehangen stadszegel (zie volgende foto). (NA, NDR, inv.nr. 2073)

Het zegel van de stad Borculo dat hangt aan de overdrachtsakte van 20 januari 1777. (NA, NDR, inv.nr. 2073)

Op 6 maart 1778 ondertekende de heer van Borculo op zijn Hof te ’s Gravenhage het besluit om de benoeming of keur van het stadsbestuur, kerkmeesters en provisoren van de stad Borculo, die vanaf de stadsrechtverlening had plaatsgevonden op de zondag na Driekoningen, te verplaatsen naar de eerste woensdag in de maand april. (NA, NDR, inv.nr. 2092)

Schets van de ‘Landerijen bij ’t Harras’ [=stoeterij]. Van 1806 tot 1810 maakt het Hof te Borculo deel uit van het Kroondomein van koning Lodewijk Napoleon van Holland. Er wordt een stoeterij op het Hofterrein gevestigd. In dat kader is deze schets van het Hof en omgeving gemaakt. Het voormalige ‘Jagershuis’ werd op dat moment al al verbouwd tot paardenstal. Structuur en enkele namen zijn nog herkenbaar, w.o. het jachtgebied de Wildbaan (nog bebost), de Baote en het tolhek of Batenhek. (NA, Kroondomein, inv.nr. 125)

Ook in de Bataafs-Franse Tijd (1795-1813) hadden de goederen behorend tot het domein van Borculo onderhoud nodig of moesten vervangen worden. Hier een tekening van de voorgevel van het huis van Ten Harkel in Borculo, c. 1804. De gevel heeft een traditioneel element, nl. de inrijdeuren, en een nieuw element, de ramen en voordeur naast de inrijdeuren. (NA, NDR, inv.nr. 2163)

Plattegrond van het huis van Ten Harkel in de stad Borculo. Deze laat nog een traditioneel beeld zien, nl., het woongedeelte achteraan, dus van de straat afgekeerd, c. 1804. (NA, NDR, inv.nr. 2163)

Erg fraai is ook deze plattegrond van het erve de Neeth onder Aalten, 1805-1806. De plattegrond is ‘modern’: geen ‘los hoes’ meer, maar keurig een keuken en zelfs een kamer. Een grote boerderij van zes gebond, met terugliggende inrijdeuren. (NA, NDR, inv.nr. 2163).

In de jaren tussen 1806 en 1810 heeft er ook een plan bestaan voor de bouw van een nieuwe Needse windkorenmolen op de Berg met een bijbehorend ‘molenaarshuis’. (NA, Kroondomein, inv.nr. 131)

De Lebbenbrug met landerijen en wegen in de omgeving, voorts een sterk slingerende Lebbenbeek (Slinge), de Heelweg (‘weg na Groll’, Platvoetsdijk) en de oude Wildbaan. (NA NDR, inv.nr. 2163)

Het Stift Vreden heeft veel rekesten ingediend bij de Eerste Kamer van het Wetgevend Lichaam in 1798 om zijn rechten te bewijzen. Daarbij werden ook veel oudere originele bewijsstukken als bijlage meegestuurd, waaronder deze bevestigingsbrief (renversaal) van Gert Naberinck voor de abdis van het Stift Vreden wegens de ontvangst van het erfpachtleengoed Naberinck in de buurschap Vragender in het kerspel Groenlo, 1571. (NA, Wetgevende Colleges, inv.nr. 431)

Zegel van graaf Joost van Bronckhorst, heer van Borculo, onder de akte van aanstelling tot slotkapelaan te Borculo van Henricus Lembeck, 1533. (NA, Collectie Van Limburg Stirum, LF13)

Archieven zijn ook, om maar eens een modewoord te gebruiken, ‘big data’ geworden. Met behulp van digitale of gedigitaliseerde informatie kunnen (en moeten) nieuwe vragen beantwoord worden en oude vragen opnieuw getoetst worden. De klassieke archiefinventarissen geven soms slechts beperkt weer van wat er in de archieven zelf gevonden kan worden. Een voorbeeld: in de archieven van de Wetgevende Colleges, formeel: de Wetgevende Colleges van de Bataafse Republiek en van het Koninkrijk Holland, 1796-1810, vindt men onder andere in inventarisnummer 431 een pak rekesten (verzoekschriften) die door betroffenen/betrokkenen aan de Eerste Kamer van het Vertegenwoordigend Lichaam waren gezonden naar aanleiding van de in de Staatsregeling van 1798 opgenomen afschaffing van heerlijke rechten, tienden en andere verplichtingen die uit de opgeheven feodale verhoudingen waren voortgekomen. De eigenaren daarvan vreesden inkomstenderving. Zij deden dus hun best hun rechten te bewijzen, ook met historisch materiaal, in afschrift of met originelen. Eén van die instellingen was het Stift Vreden, dat in de graafschap Zutphen en in Twente nogal wat bezittingen had, vooral bestaande uit hoven, hofhorige goederen, erfpachtgoederen, leengoederen en tiendcomplexen. De afschriften die het Stift meestuurde naar Den Haag gaan soms terug tot de 14de eeuw. Daarnaast zitten er 16de eeuwse originelen tussen. Kortom, het belang was groot en de tijdspanne die de bijlagen bestrijken was lang. Als onervaren onderzoeker verwacht je op grond van de beschrijving in de archiefinventaris deze rijke inhoud niet. Willen deze archieven ooit zinvol gebruikt kunnen worden als big data, dan zal er nog het nodige moeten gebeuren aan het nader toegankelijk maken. Onder de huidige omstandigheden zijn big data dus veel meer dan wat alleen op het internet te vinden is/toegankelijk gemaakt is. Een recent bericht maakt de betrekkelijkheid van big data op een andere manier duidelijk. Onlangs las ik een stuk waarin iemand op grond van op basis van een analyse van ‘big data’, in dit geval een vergelijking van luchtfotobestanden uit 1974 en 2015, meende te kunnen vaststellen dat het met de vermindering van de bossen, coulissen e.d. nog wel mee viel. Dank je de koekoek, zou ik zeggen, in 1974 was de klassieke ruilverkaveling op of net over zijn hoogtepunt. Zouden luchtfoto’s vanaf 1934 gebruikt worden (en gedigitaliseerde topografische kaarten), dan zou het beeld geheel anders zijn. Het is maar wat je wilt vergelijken (en/of horen!).

Al dat archiefonderzoek maakt mijn kennis over de geschiedenis van stad en heerlijkheid Borculo overigens steeds betrekkelijker: hoe meer ik zie, hoe minder ik weet. En het besef wordt ook steeds groter dat er (veel) meer bewaard is gebleven dan je op grond van de klassieke archiefinventarissen en zelfs het internet kunt vermoeden. Voorlopig blijft het leuk!

Bennie te Vaarwerk