Wat moet ik nog zeggen over archiefonderzoek? Laatst zei iemand dat ik me dan wel in een snoepwinkel zou wanen. Soms lijkt het daar wel op, en vandaag leverde onderzoek in het Gelders Archief een paar topvondsten op, althans in mijn opvatting. Nog leuker wordt het, als je nog zelf in de pakken papier mag bladeren. Ik vrees de dag dat je alleen nog onderzoek via het internet kunt doen. De geur van en het gevoel bij archiefstukken laat zich niet vangen in foto’s.

Momenteel concentreert zich mijn onderzoek rond de thema’s geschiedenis van de N18, van de markenverdelingen in de negentiende eeuw in de voormalige heerlijkheid Borculo en Willem Sluiter en de Achterhoek. In 2018 is het 350 jaar geleden dat de Eibergse predikant-dichter zijn beroemd geworden zinssnede publiceerde over de ‘achter-hoek’. De N18 krijgt, zoals de volgers van mijn twitteraccount en website kunnen weten, een opvolger in de vorm een nieuwe autoweg van Groenlo naar Enschede (‘Van Grolle naar Grolsch’), die onder Eibergen voor een groot deel over voormalige markengrond gaat. Bovendien is het dit jaar precies 180 jaar geleden dat in Eibergen een brug over de Berkel gebouwd werd, die beschouwd moet worden als het begin van de latere Twenteroute, de populaire benaming voor de N18. In december 1837 stortte de nieuwe brug bijna in als gevolg van een ongekende overstroming. Op beide gebeurtenissen kom ik in een afzonderlijk blog terug. Bij elkaar levert dat veel nieuw bronnenmateriaal op, dat de komende tijd nader bestudeerd gaat worden.

Wat dat onderzoek ook oplevert, zijn veel ‘bijvangsten’, die soms misschien nog niet direct een verhaal opleveren, maar die ik u ook niet wil onthouden. Veel archiefstukken zijn afkomstig uit de archieven van Rijkswaterstaat. Die bemoeide zich niet alleen met het water (Berkel), maar ook met wegen (voorgangers N18, Berkelbrug), gebouwen (w.o. kerken), vandaar de term ‘Waterstaatskerken’. Ook in onze regio hebben veel Waterstaatskerken gestaan, waaronder in Rietmolen:

Maar mooier en vanuit een historisch oogpunt belangrijker vind ik de constructietekening en een plattegrond van de kerk van Gelselaar uit 1840. Daarmee is die kerk alsnog gedocumenteerd. Kennelijk is het de bedoeling nog geweest de oude middeleeuwse kapel en latere (vanaf 1616) gereformeerde kerk te behouden. Maar daarvan heeft men al snel afgezien. In 1841 werd de eerste steen gelegd voor het huidige gebouw.

Volgens de plattegrond was de kerk binnen de muren ruim 17 meter lang. Net als de moederkerk van Neede, waartoe Gelselaar tot de kerkhervorming in de heerlijkheid Borculo formeel behoorde, had de kerk een hoger koor en een lager schipdak. Het is wel een patroon dat je meer ziet, namelijk dat eerst het koor nieuw werd gebouwd en daarna het schip.

Dan de kerk van Geesteren, ook daar waren dringende herstelwerkzaamheden nodig, en ook daar danken we aan de bemoeienis van Rijkswaterstaat dat zowel een constructietekening als een plattegrond bewaard gebleven zijn. De beide oude zijkapellen, die van vóórreformatorische herkomst moeten zijn, vinden we er nog op getekend. Beiden zijn zo slecht, dat de ene gesloopt moet worden en de andere herbouwd.

Als uitsmijter voor vandaag, een gedrukte tekening van een school en klaslokaal uit het tweede kwart van de 19de eeuw.

Morgen (of later) meer.

Bennie te Vaarwerk